Wyzwolenie Bergen-Belsen: piekło na ziemi ujawnione światu
15 kwietnia 1945 roku, w ostatnich dniach II wojny światowej, oddział brytyjskich żołnierzy wkroczył do obozu koncentracyjnego Bergen-Belsen w Dolnej Saksonii w północnych Niemczech. To, co odkryli tego dnia, pozostaje jedną z najstraszniejszych wizji Holokaustu i dla wielu z tych młodych mężczyzn najstraszniejszym wspomnieniem w ich życiu. W przeciwieństwie do Auschwitz-Birkenau czy Majdanka, nie było tu komór gazowych ani przemysłowych zakładów uśmiercania. Rezultat był jednak równie przerażający: śmierć z głodu, chorób, pragnienia i opuszczenia. Bergen-Belsen stało się kostnicą pod gołym niebem. Ponad 10 000 zwłok zasłanych było ziemią, piętrząc się wśród ocalałych, zbyt słabych, by ustać na nogach. W powietrzu unosił się zapach zgnilizny, a panująca cisza nie była ciszą spokoju, lecz zbiorowej agonii.
Brytyjscy żołnierze, zahartowani miesiącami walk w całej Europie, myśleli, że są gotowi na horror. Nic jednak nie mogło ich uchronić przed tym, co zobaczyli. Jeden z nich napisał później, że w tym obozie „pachniało śmiercią na wiele mil, zapachem, który wsiąkał w skórę i nigdy nie opuszczał”. Gdy przekroczyli bramy, niektórzy żołnierze natychmiast wymiotowali. Inni zamarli, nie mogąc pojąć, co ich czeka. Przed nimi ledwie ludzkie postacie wyciągały drżące ramiona, szukając pomocy. Młoda kobieta, wychudła i z oczami płonącymi rozpaczą, chwyciła brytyjskiego żołnierza za rękaw i wyszeptała: „Nie zostawiaj nas…”. Ta prosta prośba rozbrzmiewała jak echo całej ludzkości, która nie chciała zostać porzucona w zapomnieniu.
Bergen-Belsen został założony w 1940 roku jako obóz jeniecki. Od 1943 roku stał się obozem koncentracyjnym zarządzanym przez SS. Trafiły tam dziesiątki tysięcy Żydów, w tym więźniowie przeniesieni z innych obozów w miarę postępu armii radzieckiej przez Europę Wschodnią. W marcu i kwietniu 1945 roku „marsze śmierci” przywiozły do Bergen-Belsen kolumny wyczerpanych więźniów. Obóz, pierwotnie przeznaczony dla kilku tysięcy osób, obecnie mieścił ponad 60 000 osób stłoczonych w niehigienicznych barakach.
Głód, epidemie tyfusu, gruźlicy i czerwonki dziesiątkowały ludność. Każdego dnia setki ciał piętrzyły się bez pogrzebu. Strażnicy SS, sami przytłoczeni upadkiem Rzeszy, pozwolili, by sytuacja pogorszyła się do tego stopnia, że Bergen-Belsen stało się żywym cmentarzem. Holokaust, w całej swojej ohydzie, ujawnił się nie tylko poprzez przemysłowe planowanie śmierci, ale także poprzez lodowatą obojętność, świadomy wybór, by pozwolić tysiącom ludzi powoli ginąć.
Kiedy brytyjscy żołnierze przekroczyli drut kolczasty, odkryli „wizję piekła na ziemi”. Ziemia była usiana zwłokami w każdej pozycji: niektóre skulone, inne zamarłe z otwartymi oczami, wiele zredukowanych do przezroczystej skóry naciągniętej na kości. Pośrodku tej zbiorowej mogiły ocaleni, zbyt słabi, by ustać na nogach, czołgali się wśród zmarłych, szukając czegoś do jedzenia: skórki chleba, kropli wody, a czasem nawet porzuconego buta, który mógłby posłużyć za poduszkę.
Brytyjski oficer relacjonował później: „To nie była normalna cisza, lecz cisza wyczerpania. Nawet ptaki zdawały się ucichnąć. Słychać było jedynie odgłos buldożerów i jęki”.
Buldożery rzeczywiście zostały natychmiast zarekwirowane. Nie do celów wojskowych, lecz do dokonania czegoś nie do pomyślenia: zepchnięcia tysięcy zwłok do masowych grobów. Epidemia tyfusu groziła rozprzestrzenieniem się daleko poza obóz, ryzykując dotarciem do samych żołnierzy i okolicznej ludności cywilnej. Każda akcja oczyszczania była koszmarem. Kierowcy buldożerów, niektórzy zaledwie dwudziestoletni, nigdy nie zapomną wrażenia zderzających się ciał, głuchego łoskotu ludzkości zredukowanej do bezimiennych mas. Kilku wybuchnęło płaczem za kierownicą, ale trzeba było kontynuować, ponieważ zagrożenie zdrowia miało pierwszeństwo.
Spośród 60 000 więźniów, którzy wciąż przebywali w obozie, wielu było zbyt słabych, by się poruszać. Niektórzy zmarli w ciągu kilku godzin od wyzwolenia, nie mogąc znieść nawet niewielkiej ilości jedzenia lub wody. Brytyjscy lekarze stworzyli prowizoryczne szpitale, dostarczając mleko, rosół i podstawową opiekę medyczną. Jednak katastrofa zdrowotna przerosła wszelkie wyobrażenia. Szacuje się, że w kolejnych tygodniach zmarło prawie 14 000 kolejnych ocalałych, dotkniętych chorobami i niedożywieniem.
Jednak pośród tej rozpaczy zdarzały się też chwile światła. Brytyjscy żołnierze opowiadali, jak niektórzy ocaleni, pomimo słabości, potrafili się uśmiechnąć, gdy nadchodzili wyzwoliciele. Ten uśmiech, kruchy, ale promienny, był zwycięstwem nad barbarzyństwem. Był dowodem na to, że nawet po pozbawieniu wszystkiego, w tym siły, ci ludzie zachowali iskierkę godności.
Wyzwolenie Bergen-Belsen wywarło głęboki wpływ na brytyjskich żołnierzy. Wielu nigdy nie zdołało pozbyć się obrazów wyrytych w ich umysłach. Niektórzy do końca życia cierpieli na koszmary, prześladowani twarzami umierających. Archiwa wojskowe pełne są listów wysyłanych do rodzin, opisujących horror urywanymi słowami. „Matko” – napisał jeden z żołnierzy – „widziałem rzeczy, których nigdy nie będę w stanie opowiedzieć. Jeśli istnieje piekło, to jest ono tutaj”.
Dla obecnych korespondentów wojennych, takich jak Richard Dimbleby z BBC, trudność polegała na znalezieniu słów. W swoim reportażu radiowym opisał „zwłoki ułożone jak kłody”, widok tak nie do zniesienia, że BBC początkowo wahało się przed emisją tego świadectwa, uznając je za zbyt niewiarygodne, by mogło być prawdziwe. Był to jednak jeden z pierwszych reportaży, który otworzył oczy światu na rzeczywistość nazistowskich obozów.
Dziś Bergen-Belsen jest miejscem pamięci. Masowe groby, oznaczone prostymi nagrobkami, upamiętniają śmierć dziesiątek tysięcy ludzi. Zwiedzający przechadzają się w milczeniu po ziemi, która wciąż skrywa tak wiele cierpienia. Ta cisza nie jest wyrazem strachu, lecz kontemplacji – tej samej ciszy, którą odczuwali ocaleni podczas pierwszego darmowego posiłku po wyzwoleniu.
Historia Bergen-Belsen uczy, że Holokaust był nie tylko zaplanowanym procesem śmierci, ale także ciągiem porzucenia, celowego zaniedbania i długotrwałego cierpienia. Ocaleni zeznawali, że dla nich wyzwolenie było cienką granicą między życiem a śmiercią. Dla wyzwolicieli było to brutalne zderzenie z otchłanią ludzkiego cierpienia.
Przez dziesięciolecia historia Bergen-Belsen zachowuje swoją niesłabnącą moc. Przypomina nam, że barbarzyństwo może zrodzić się, gdy ludzkość się odwraca, gdy obojętność bierze górę nad współczuciem. Każde anonimowe ciało pochowane w tych masowych grobach to głos wołający do nas: „Nie zapomnijcie”.
Nawet dziś, w obliczu nawrotów antysemityzmu, negowania Holokaustu i mowy nienawiści, pamięć o Bergen-Belsen musi być broniona. Słowa „nigdy więcej” nie są formułą, lecz obowiązkiem.
Wyzwolenie Bergen-Belsen 15 kwietnia 1945 roku nie było jedynie aktem militarnym; było to spotkanie z niewypowiedzianym, odsłonięcie Holokaustu w całej jego grozie. Ocaleni, sprowadzeni na skraj egzystencji, odnaleźli kruchą godność w oczach tych, którzy przybyli, by ich uratować. Brytyjscy żołnierze ze swojej strony na zawsze nosili piętno tego, co widzieli, mimowolni świadkowie ziemskiego piekła.
Bergen-Belsen pozostaje symbolem nie tylko ludzkiego cierpienia, ale także odporności i pamięci. Każda historia, każdy obraz, każde świadectwo pomaga zapobiec zanikowi tej przeszłości. Bo pamięć o Bergen-Belsen to potwierdzenie naszej wspólnej odpowiedzialności za ochronę ludzkości przed ciemnością, która zawsze grozi powrotem.
